Ο σχολικός εκφοβισμός, η ενδοσχολική βία, η θυματοποίηση ή το bullying ορίζονται ως μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία μεταξύ μαθητών ή παιδιών της ίδιας ηλικίας με σκοπό την επιβολή και την καταδυνάστευση, την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου. Τα νέα δεν είναι καλά για την Ελλάδα, αφού τα ευρήματα νέων ερευνών φανερώνουν πως τα περιστατικά bullying, ένα φαινόμενο με το οποίο η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα ασχολείται από το 1970, έχουν διπλασιαστεί από το 2010 στη χώρα μας.
Οι μορφές του σχολικού εκφοβισμού
Η βία στο σχολείο μας απασχολεί συνήθως όταν ασκείται κυρίως σωματικά (σωματική επίθεση). Οπωσδήποτε τα σπρωξίματα, τα χαστούκια, οι γροθιές, οι κλωτσιές και γενικά η σωματική βία είναι η πιο ανησυχητική εκδήλωση της επιθετικότητας, επειδή απειλεί άμεσα την ασφάλεια του παιδιού. Υπάρχει όμως και η λεκτική επιθετικότητα που περιλαμβάνει βρισιές, κοροϊδία, χειρονομίες και γενικά ταπείνωση με ύβρεις ή εκφοβισμούς.
Κρυμμένη επιθετικότητα ή εχθρότητα βρίσκουμε και σε ενέργειες που δεν μοιάζουν καθόλου βίαιες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο αποκλεισμός ενός παιδιού από ομάδες συνομηλίκων και η κακή συνήθεια να του κρύβουν τα βιβλία ή να του πετάνε τα πράγματα. Αυτές οι ενέργειες ουσιαστικά συνιστούν συναισθηματική επίθεση χωρίς χειροδικίες ή βρισιές. Υπάρχει επίσης και ο σεξουαλικός εκφοβισμός: οι χειρονομίες οι οποίες προσβάλουν ένα παιδί, ο υποβιβασμός με απρεπή αγγίγματα, κινήσεις κ.λπ. Νεόφερτος είναι και ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός που περιλαμβάνει τη χρήση e-mail, chat rooms και κινητών με κλήσεις απειλητικού περιεχομένου, καθώς και τη χρήση κάμερας με σκοπό την απειλή ή ταπείνωση του εφήβου.
Η προσωπικότητα του θύτη και του θύματος και ο ρόλος της οικογένειας
Συνήθως το παιδί – θύτης, σύμφωνα με τους ειδικούς, παλεύει με τον ίδιο του τον εαυτό! Ο θύτης έχει την πρόθεση να ταπεινώσει να εξευτελίσει και να δημιουργήσει πόνο. Εκδηλώνει συχνά επιθετική συμπεριφορά και διατηρεί φιλίες με επιθετικά άτομα. Οικειοποιείται ή καταστρέφει τα πράγματα των άλλων. Αδυνατεί να κατανοήσει τα συναισθήματα των άλλων. Επιδιώκει με κάθε τρόπο την αποδοχή και τον θαυμασμό επιδεικνύοντας μια ευφυΐα και μια αυτοπεποίθηση, που δεν δικαιολογούνται από τις πράξεις του. Έρευνες έχουν δείξει ότι ο θύτης προέρχεται συχνά από οικογένεια όπου η βία, σωματική, λεκτική ή ακόμη και συναισθηματική είναι παρούσα, πρόκειται δηλαδή για ένα κακοποιητικό περιβάλλον, όπου τα μέλη της οικογένειας αναπαραγάγουν αυτό που γίνεται και στα ίδια ή αυτά που μαθαίνουν ως τρόπους συμπεριφοράς. Επιπλέον, ο θύτης θεωρεί “μαγκιά” και ανωτερότητα, αίσθηση εξουσίας την διαφορετική αυτή συμπεριφορά. Μάλιστα, αρκετές φορές μπορεί να γίνει επιθετικός και προς τους δασκάλους του ή τους καθηγητές του.
Θύματα του σχολικού εκφοβισμού πέφτουν παιδιά ή και έφηβοι που δεν μπορούν να προστατέψουν τον εαυτό τους ή νομίζουν ότι δεν μπορούν να προστατέψουν τον εαυτό τους επειδή είναι πιο αδύναμα σωματικά ή ψυχολογικά. Πρόκειται δηλαδή για παιδιά πιο ευαίσθητα, χαμηλών τόνων, με χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση, με εσωστρέφεια και ανασφάλεια. Μπορεί να προέρχονται από περιβάλλον αυταρχικό ή υπερπροστατευτικό, που δεν τους έχει δώσει πρωτοβουλίες και ευθύνες για να αναπτυχθούν και να εξελιχθούν ως προσωπικότητες, οικογενειακό περιβάλλον που δεν έχει ενισχύσει την έκφραση όχι μόνο του λόγου αλλά και του συναισθήματος.
Οι γονείς των παιδιών που γίνονται θύτες θεωρούνται πολύ συχνά υπεύθυνοι για τις ενέργειες των παιδιών τους. Ένας σημαντικός αριθμός μελετών έχει συγκεντρώσει επαρκείς πληροφορίες που υποστηρίζουν ότι η έλλειψη ζεστασιάς από τους γονείς, οι σωματικές τιμωρίες, η ανοχή στην επιθετική συμπεριφορά του παιδιού και η επιθετική συμπεριφορά των γονέων, είναι μερικοί από τους παράγοντες που ενισχύουν την πιθανότητα ανατροφής ενός δυνητικού θύτη. Αντίθετα, η υπερπροστασία της μητέρας προς το αγόρι και η αδιαφορία προς το κορίτσι ενισχύουν την πιθανότητα ενός παιδιού να γίνει θύμα, σύμφωνα πάντα με τις μελέτες.
Το σχολείο
Το σχολείο αποτελεί φορέα κοινωνικοποίησης και μάθησης για τα παιδιά. Μέσα στο σχολικό περιβάλλον το παιδί μαθαίνει τους ρόλους που αργότερα αναμένεται να αναλάβει στην κοινωνία. Γι’ αυτό και μέσα σε ένα περιβάλλον γεμάτο άλλους ανθρώπους είναι εύκολο να υπάρξουν συγκρούσεις. Η σχολική κοινότητα δεν μένει ανεπηρέαστη και αναπαράγει και την ευρύτερη κοινωνική και οικογενειακή βία.
Οι ειδικοί αναφέρουν χαρακτηριστικά ότι τα πολυπληθή σχολεία συντελούν στην ανωνυμία των μαθητών και δημιουργούν ανασφάλεια, οι πολλοί κανόνες και η έλλειψη μαθητικών πρωτοβουλιών προσκρούουν στην ανάγκη της εφηβείας για αυτονομία, το σύστημα αξιών των ενηλίκων τίθεται σε αυτές τις ηλικίες υπό αμφισβήτηση, ο φόρτος εργασίας τω ν εκπαιδευτικών και το άγχος τους για την ύλη υποβαθμίζει την διαθεσιμότητά τους να ανταποκριθούν στις ανάγκες των εφήβων, ο μεγάλος ανταγωνισμός μεταξύ μαθητών, η σχολική αποτυχία, η έλλειψη ενδιαφέροντος για τα διδακτικά αντικείμενα και το γνωστό «οι κακές παρέες» είναι σημαντικοί παράγοντες που δημιουργούν συνθήκες ενίσχυσης του εκφοβισμού και της παραβατικής συμπεριφοράς.
Τρόποι αντιμετώπισης του φαινομένου
Σε επίπεδο σχολείου είναι σημαντικό να υπάρχει συνεχής ενημέρωση και επιμόρφωση των εκπαιδευτικών σχετικά με το πρόβλημα, επαγρύπνηση για παρακολούθηση τέτοιων φαινομένων και διαλεύκανσή τους, συνεργασία με τους μαθητές, τους γονείς, την τοπική κοινότητα, τις κοινωνικές υπηρεσίες και αθλητικούς συλλόγους. Να δίνονται ευκαιρίες στους μαθητές να εκφράζουν τα προβλήματα και τους φόβους τους, να αναπτύσσονται δραστηριότητες που ενισχύουν τη δημιουργικότητά τους, να αναδεικνύεται η διαφορετικότητα, τα ιδιαίτερα ταλέντα και οι ικανότητές τους.
Παράλληλα, οι γονείς να παρατηρούν τη συμπεριφορά του παιδιού τους, ώστε μόλις επιβεβαιώσουν σημάδια οποιασδήποτε αλλαγής, να δράσουν έγκαιρα, να ενημερώσουν το σχολείο και να ζητήσουν τη συνδρομή υπηρεσίας ψυχολογικής υποστήριξης.
Τέλος, η παιδική και εφηβική ηλικία σημαίνει χαμόγελα, κοινωνικότητα, γνώσεις, όνειρα για το μέλλον! Η ζωή είναι δύσκολη και η κοινωνία μας ανταγωνιστική. Είναι καθήκον κάθε υγιούς και δημοκρατικής κοινωνίας να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες, ώστε οι νέες γενιές να αποτελούν πράγματι ελπίδα για το μέλλον. Να τους διδάξουμε με το παράδειγμά μας πώς να διαχειρίζονται τη διαφορετικότητα, να πιστεύουν στον εαυτό τους και να καταλάβουν πως αποτελούν ξεχωριστή και μοναδική προσωπικότητα με αξιοπρέπεια και ικανότητες!
Αιμιλιανός Κ. Ευαγγελινός
Καθηγητής Πληροφορικής
Πολιτικό Στέλεχος της Νέας Δημοκρατίας